Previous Next

برج‌های دوگانه خرقان

برج‌های دوگانه خرقان دو برج آجری دوره سلجوقی هستند که با فاصله ۲۹ متری از یکدیگر و در فاصله یک کیلومتری روستای حصار از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین قرار دارند.

اين برج‏ها در يک کيلومتري روستاي حصار ارمني ـ از توابع خرقان غربي، و در 32 کيلومتري جادة قزوين ـ همدان قرار دارند. برج‏هاي خرقان در محوطة وسيعي به فاصلة کمي از يکديگر قرار گرفته‏اند و از بسياري جهات با هم شباهت دارند؛ اما برج شرقي، قديمي‏تر از برج غربي است. بناي برج شرقي داراي نقشة هشت ضلعي با ستون‏هاي مدور در هشت گوشه است که قسمت ازارة آن در سال 1347 هـ . ش تعمير و مرمت گرديده است. تمامي بنا به ضخامت 60 سانتي‏متر با آجرهاي ساده به ابعاد 5*19*19 سانتي‏متر يا 5*20*20 سانتي‏متر ساخته شده، سپس روي آن پوششي تزئيني با آجر به ضخامت 21 سانتي‏متر اجرا شده است. قطر ستون‏هاي مدورِ گوشه‏هاي بنا، به جز دو تاي آن‏ها که راه پلة مارپيچ منتهي به بام را در برمي‏گيرند، همگي يکسان است. براي رسيدن به راه‏پله‏ها بايد از در مستطيل شکل کوتاهي که در داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پله‏هاي هر راه پله 22 عدد است. با توجه به ويژگي‏هاي تاريخي بناي برج، مي‏توان گفت که در ميان گنبدهاي دوپوسته‏اي که پوستة دوم آن‏ها مخروطي شکل نيست، اين بنا نخستين گنبد دو پوستة قرن پنجم هجري به شمار مي‏رود و از اين نظر حايز اهميت است. نماي خارجي بناي برج به تمامي از آجرهاي تزئيني است. وجود همين نماي آجري است که منظر برج را به صورت يکي از زيباترين و چشم‏گيرترين آثار معماري قرن پنجم ايران درآورده است. اين تزئينات، بر روي ساقة گنبد و ضلع‏هاي هشت‏گانه صورت گرفته است. قاب‏سازي‏هاي تزئيني داخل طاق‏نماهاي ضلع‏هاي هشت‏گانه هر يک داراي طرح و نقش خاصي هستند که هيچ‏يک با ديگري يکسان نيست. تنها در سه ضلع بنا، طرز چيني به صورت برجسته‏اي انجام گرفته است. اين شيوة کار، با نقشي که براي اجرا انتخاب گرديده است نيز انطباق دارد. ضلع سردرِ ورودي برج، تزئين بيشتري در بر دارد. در اين محل، تزئينات خاصي که عبارت از کتيبه‏اي دو خطي است، وجود دارد. مضمون دو خط کتيبة مزبور عبارت است از: «به تاريخ سنه ستين و اربعمائه (460) عمل محمدبن مکرالزنجاني القبه».
بناي برج غربي از نظر طرح و نقشه به بناي قديمي‏تر بسيار شباهت دارد. نقشة آن نيز هشت ضلعي است و در گوشه‏ها، ستون‏هاي مدور کار گذاشته شده است. در اين اثر، ارتفاع ستون‏ها کمي بيش‏تر از اثر قبلي است و تا روي ساقة گنبد ادامه يافته است و چنين مي‏نمايد که به يک کلاهکِ گنبدي شکل ختم مي‏شده‏اند. در اين بنا، معمار به جاي دو راه‏پلة مارپيچي، يک راه‏پله ساخته است. در بالاي ستوني که راه‏پلة مارپيچي درون آن ساخته شده است، پنجره‏اي مستطيل شکل با قوس جناغي در پوشش خارجي گنبد قرار دارد تا نور لازم را در مسير راه‏پله تأمين سازد. در اين برج، معمار ضمن رعايت ابعاد برج قبلي، حدود 55 سانتي‏متر به ارتفاع آن افزوده تا حالت کشيده‏تري به بنا ببخشد. گنبد خارجي آن ـ مانند بناي قبلي ـ داراي رگه‏هاي برجستة آجري است. وضع درِ وودي برج، مؤيد اين است که در دوره‏هاي بعد، بنا دچار دستکاري شده و تغييراتي در آن راه يافته و از تزئينات آن کاسته شده است. از نظر تزئيني، بناي مزبور در مقايسه با برج قديمي، اختلاف‏هاي قابل ملاحظه‏اي را نشان مي‏دهد که بيش‏تر مربوط به نماسازي ضلع‏هاي و سردرِ ورودي است. در قسمت ساقة گنبد، از همان شيوة برج قديمي الهام گرفته شده است؛ چنان‏که قسمت بالاي ساقه را دور تا دور هشت حاشية پهن با نقش‏هاي هندسي و پيچ در پيچِ بسيار زيبا فرا گرفته است و سپس در زير آن، يک حاشية باريک کتيبه قرار دارد. نماسازي تزئيني ضلع‏هاي هشت‏گانة برج به اين صورت انجام گرفته است که متصل به ستون‏هاي مدور از پايين تا بالا، يک حاشية کم‏عرض آجرچيني شده و در واقع براي هر ضلع، يک چارچوب به وجود آمده است. سپس مماس به آن، ستونچه‏هاي تزئيني باريک آجري تا نيمة ارتفاع هر ضلع بالا رفته‏اند که بر روي خود طرح قوس مانند تيزه‏داري را مانند برج اول حمل مي‏کنند. حاشية اين قوس‏هاي تزئيني در همة ضلع‏هاي، جز دو ضلع، مانند برج اول ساده است. در ضلع‏هاي دوم و هشتم، اين حاشيه با آجرکاري برجستة ظريفي تزئين شده است. ضلع‏هاي هشت‏گانه در جهت طول به دو بخش و به نحو جالبي تقسيم شده‏اند؛ چنان‏که در وسط، يک رگة آجري برجستة سراسري به وجود آمده و در زير آن، سه طرح طاق‏نماي تزئينيِ شکنجيِ برجسته اجرا شده است که هر يک در داخل چارچوب مستطيل شکلي قرار گرفته‏اند. در داخل اين طرح‏هاي سه‏گانه، تزئينات جالبي که با قسمت زير و بالا فرق دارند، ايجاد شده است. در بالاي اين حاشيه، قسمتي قرار دارد که بين بخش قوسي شکل طاق‏نما و رگة افقي آجري برجسته محصور است. اين قسمت‏هاي هشت‏گانه، هر يک با طرح‏هاي متنوع خود جلوة خاصي به بنا بخشيده‏اند. تناسبي که بين دو بخش پايين و بالاي هر ضلع از نظر طولي در نظر گرفته شده است، حکايت از آشنايي کامل هنرمند سازنده به اصول مربوط به انتخاب ابعاد مناسب دارد.
دربارة نحوة آجرکاري بايد گفت که در اين بنا، شيوه‏اي تازه به کار گرفته شده است که در ساخت بناهاي ديگري چون گنبد سرخ مراغه هم به کار گرفته شده و به اوج کمال رسيده است؛ اين شيوه عبارت است از: به کار بردن تکه‏هاي کوچک آجرهاي چهارگوش که منجر به ايجاد فضاهاي خوش‏نقشي در متن آجرکاري‏ها مي‏شود. ضلعي که در وسط بنا قرار دارد، از نظر تزئينات با ساير ضلع‏ها و هم‏چنين ضلع مربوط به درِ وروديِ برج اول، اختلاف دارد. در اينجا هنرمند براي بلندتر نشان دادن قسمت سردر، از عرض چارچوب کاسته و بين ستون‏هاي مدور و رگة آجر برجستة چارچوب، فاصله‏اي ايجاد کرده و آن را به نحو هنرمندانه‏اي زينت کرده است. مضمون کتيبة سردر عبارت است از: «عمل ابوالمعالي بن مکرالزنجاني به تاريخ سنه و ثمانين و اربعمائه». در برج‏هاي خرقان مقبره‏هايي نيز وجود دارد که ضريح آن‏ها منبت‏کاري‏هاي زيبايي را به نمايش گذاشته‏اند. اين مقبره‏ها متعلق به دو نفر به نام‏هاي «ابوسعيد بيجار پسر سعد» و «ابومنصر ايلتاي تي‏تکين» است که در سده‏هاي بعدي به صورت آرامگاه درآمده‏اند و مورد احترام مرم قرار گرفته‏اند.