Previous Next

حمام نوبر

ایرانیان نخستین قوم در جهان هستند که برای شست و شوی خود به ساخت گرمابه پرداختند. استحمام ایرانیان فراتر از کارکرد بهداشتی مرسوم، کارکردهای مختلفی داشت و در فرهنگ ایرانی حمام و استحمام مساله مهمی بوده است. از جمله حمام های تاریخی به جامانده در ایران، حمام های دوره ی قاجار است که در جای جای ایران خصوصا تبریز قابل رویت هستند. یکی از حمام های تاریخی تبریز حمام نوبر معروف به حمام وزیر است که مربوط می شود به دوره ی قاجار که حدود 140 سال قبل توسط معماری به نام بالاکاظم از اهالی قره آغاج ساخته شده است. با زیر بنا و مساحتی حدود 700 متر مربع در محل تقاطع در خیابان اصلی و معروف شهر تبریز قرار گرفته است.

ایرانیان نخستین قوم در جهان هستند که برای شست و شوی خود به ساخت گرمابه پرداختند. استحمام ایرانیان فراتر از کارکرد بهداشتی مرسوم، کارکردهای مختلفی داشت و در فرهنگ ایرانی حمام و استحمام مساله مهمی بوده است. از جمله حمام های تاریخی به جامانده در ایران، حمام های دوره ی قاجار است که در جای جای ایران خصوصا تبریز قابل رویت هستند.   با وجود وجوه تشابه ظاهری شان از جنبه های گوناگون با هم تفاوت داشتند. درنتیجه می توان از چند جهت به تقسیم بندی انها پرداختف در ابتدا حمام ها براساس نوع ساختمان به دو دسته عمومی و خصوصی (خانگی) تقسیم می شدند. حمام های عمومی به طور طبیعی ساختمانی جدا از ساختمان های مسکونی داشتند و عموم مردم با پرداخت وجهی از ان بهره می بردند. البته گاهی برخی از اعیان با پرداخت پول بیشتر، حمام عمومی  را برای چند ساعت به منظور استفاده شخصی خود به اصطلاح قرق می کردند. به این ترتیب قدرت مالی می توانست حتی کارکرد عمومی حمام را کاهش دهد.
حمام های عمومی دوره ی قاجار، گذشته از مشخصه های دیداری  از یک نشانه شنیداری نیز بهره می بردند . این نشانه بوق حمام بود که صدای بلندی داشت و وسیله ای برای اطلاع رسانی به مردم منطقه بود که شنیدن صدای بوق حمام در زمان های متفاوت از شبانه روز مفاهیم متفاوتی را دربر داشت بدین گونه که  دمیدن در بوق در نیمه های شب از باز شدن در حمام  خبر می داد و شنیدن صدای بوق حمام در ساعات میانی روز از تغییرکاربری حمام از مردانه به زنانه یا برعکس خبر می داد. صدای این بوق طوری با فرهنگ مردم عجین شده بود که حتی تغییر بوق حمام در ضرب المثل ها و کنایات و اشارات رایج میان مردم  نیز راه یافته بود تعابیری مثل  بوق روی حمام است، حمام ده را چه به بوق، تا بوق حمام چه گوید ؟ نمونه هایی از این نوع هستند.
 ساختمان های حمام های عمومی عصر قاجار، که در ساخت آنها اصول  شرعی و طبی رعایت می شد به دلایلی مانند سهولت سوار شدن جریان آب به سیستم آب رسانی حمام، گرم شدن فضای داخلی در زمستان، معتدل شدن آن در تابستان  و استحکام بنا پایین تر از سطح معابر اطراف ساخته می شدند. داخل حمام ها  از چند بخش تشکیل می شد که یکی از مهم ترین آنها سربینه بود. سربینه که معمولا در وسط آن حوضی با آب خنک قرار داشت، همان رختکن حمام بود که درآن علاوه بر درآوردن و برتن کردن لباس، آدابی مثل گپ زدن با دوستان، قلیان کشیدن و ...نیز انجام می شد. یکی دیگر از مهم ترین وکاربردی ترین فضاهای داخلی حمام ها بخش خزینه بود که محوطه ای مملو از آب و در مجاورت گرم خانه بود  و جایگاهی تعیین کننده در فرهنگ استحمام ایرانیان در گذشته داشت. معمولا مردان و زنان پیش و پس از شست و شوی اصلی و انجام آدابی مانند کیسه کشیدن و مشت و مال و حنا بستن داخل خزینه می شدند و همچنین عمل غسل کردن  نیز در خزینه انجام می شد و این شاید مهم ترین کارکرد خزینه ها و مهم ترین عا مل پیوند اعتقادات دینی و فرهنگ استحمام ایرانیان به شمار می رفت.

یکی از آثار شهر تاریخی تبریز حمام نوبر معروف به حمام وزیر است که مربوط می شود به دوره ی قاجار که حدود 140 سال قبل توسط معماری به نام بالاکاظم از اهالی قره آغاج ساخته شده است. با زیر بنا و مساحتی حدود 700 متر مربع در محل تقاطع در خیابان اصلی  و معروف شهر تبریز (امام خمینی و تربیت) قرار گرفته است. حمام نوبر دارای دو بخش اصلی، سربینه و گرم خانه است و عناصر تشکیل دهنده ی کالبدی بنا سنگ و آجر و چوب است. از جمله مصالح به کار رفته در ساخت حمام می توان  به آجر در جرزها و سقف ها، ملات و گچ و همچنین سنگ  ترا شخورده در ستون ها، کف ها  و ازاره ها اشاره کرد.   از خصوصیات بارز و جاذبه های حمام تاریخی نوبر، طاق و گنبد بزرگ گرمخانه،  طاق و گنبد با ستون، سرستون های سنگی مقرنس کاری شده، سر بینه و اجرای کاربندی، ترکیب آجر و کاشی و پوشش معقلی مناسب حمام و کتیبه های مصور زیبای ورودی را می توان برشمرد. سربینه حمام فضایی وسیع با قاعده ی 8 ضلعی است که در بخش میانی آن، طاق بندی شده و بر هشت ستون سنگی قرار گرفته است. همچنین حوضی هشت گوش  در میانه این بخش قرار دارد و سکوهایی بر گرداگرد آن .این حمام در سال 1378  به ثبت ملی رسیده است.