Previous Next

مسجد جامع اردستان

این مسجد که قبلاً در دوره ساسانی آتشکده یا معبد بوده است در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن‌ترین مساجد ایران می‌باشد که نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام است که در دوره سلجوقی ایجاد گشته است.

بنای اولیه مسجد جامع اردستان در حدود اواخر قرن دوم تا نیمه اول قرن چهارم هجری قمری در محل بناهای ساسانی احداث شده که کاوش‌ها بقایای این ساختمان ها را اشکار نموده است. کیفیت ساختمانی آثار به دست آمده حکایت از وجود بنای عظیم و یکپارچه دارد که تا بیرون مسجد جامع ادامه داشته است. باید گفت مسجد اولیه با فرم شبستانی، دارای صحن مرکزی (میانسرا)، شبستان های ستوندار در ۴ سمت حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در بوده است که هلاکوی مغول در قرن ۷ هـ . ق به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد. مسجد جامع کنونی اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان (شیوه رازی) بنا شده واکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومی و کاروانسرا منتهی میشود. قدیمی ترین کتیبه تاریخ دار بنا در داخل گنبدخانه ی آن و مورخ به سال 553 است و تاریخ کتیبه دیگری در ایوان جنوبی مسجد سال555 است. دو کتیبه نیز در ایوان شمالی به تاریخ 946 است. در این ایوان، کتیبه دیگری مورخ به 974 وجود داشته است. فرمانی از شاه عباس اول صفوی در ایوان جنوبی مورخ 1024 است. علاوه بر این کتیبه ها، بر روی لایه های گچی مسجد، مجموعه ای عظیم از یادداشت ها و یادگاری های مردم، از طبقات مختلف واز دوره های گوناگون، وجود دارد که قدیمی ترین آن ها متعلق به سال 792 است.
بانی مسجد دقیقا مشخص نیست ولی عده ای عمربن عبد العزیز آل ابی دُلَف را بانی آن دانسته اند. در کتیبه ها و نیز منابع بررسی شده، اسم چند نفر دیگر به چشم می خورد؛سلطان بیک، میرمحمد سعید اردستانی و علی بن احمد طباطبائی و محمد مهدی حکیم الملک. همچنین نام  استاد محمود بن محمد اصفهانی و حیدرعلی معمار اردستانی، به ترتیب به عنوان معماران ایوان جنوبی با ملحقات و ایوان شمالی قید شده است. آندره گدار در کتاب آثار ایران آورده است که مسجد جامع اردستانی در ابتدا طرح شبستانی داشته که قسمتی از آن را به هنگام احداث گنبدخانه خراب کرده و در قسمت باقی مانده نیز، به هنگام تبدیل آن به مسجدی چهار ایوانی، تغییراتی داده اند. او زمان ساخت گنبد را دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی یا کمی بعد از آن دانسته و نوشته است که در سال های 553 تا 555، که ایوان جنوبی مقابل گنبدخانه را احداث کرده اند، سطوح داخلی گنبدخانه را با تزییناتی متناسب با قسمت های جدید پوشانده اند. او همچنین بر این نظر است که مسجد جامع اردستان در همین دوره، به تقلید از مسجد جامع زواره، به مسجدی چهار ایوانی بدل شده است. تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:
دوره نخست- قرن سوم ه. ق ‚مسجد از آتشکده ای گنبدی به مسجدی به صورت شبستانی در شیوه ی خراسانی تبدیل شده است. البته گنبد فعلی مربوط به شیوه ی رازی است.
دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه. ق از صورت شبستان گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد.
دوره سوم - در قرن ششم ه. ق در عهد سلجو قیان مسجد تقریبا ویران و به صورت چهار ایوانی در شیوه ی رازی بنا شده‌است. بنا دارای دو تاریخ احداث است؛ یکی ۵۵۳ هجری قمری که در انتهای کتیبة بزرگ شبستان گنبدی آمده و دیگری ۵۵۵ هجری قمری که در ایوان جنوبی شبستان ثبت شده‌است و به ظاهر چنین می‌نماید که شبستان و ایوان همزمان ساخته شده‌اند، حال آن که چنین نیست. واقعیّت این است که حدود سال ۵۵۳ هجری قمری، هنگامی که مسجد اوّلیّه را به صورت مسجدی چهار ایوانه درآوردند و شبستان گنبدی را تبدیل به نمازخانة مسجد کردند، این شبستان را با کاشی‌هایی نظیر کاشی‌های بناهای جدید پوشاندند.