Previous Next

برج شبلی دماوند

این برج در ارتفاعات مشرف به شهر دماوند واقع شده ‌و از نمونه های بارز معماری ایران و اوج هنر در ایران بعد از اسلام بشمار میرود. شیوه معماری برج شبلی بسیار دیدنی و جالب است زیرا معماری های پس از اسلام و قبل از اسلام ایران را در خود به نمایش گذاشته است.

برج شبلی در منتهی ‌الیه قسمت شرقی شهر دماوند به شکل یک بنای منفرد روی تپه‌ ای واقع شده و باغ ‌های سرسبز آن را احاطه کرده ‌اند. این برج به یاد امیر دماوند ابوبکر دولف بن حجدر شبلی ساخته شده است. وی در سال ۲۴۷ هجری قمری در شهر سامرا به دنیا آمد. شبلی در دوران جوانی به واسطه پدر و دایی ‌خود در درگاه خلفای عباسی، به مقامات سیاسی بالایی رسید و از طرف حاکمان طبرستان، به حکمرانی دماوند منصوب شد. دوران صدارت او با بسط و گسترش عدالت و امنیت همراه بود و به همین دلیل پس از فوت وی در بغداد، مردم دماوند به پاس خدماتش این بنای یادبود را برپا داشتند. این برج ابتدا بصورت هشت ضلعی ساده ساخته شده‌ و در دوران بعدی آجرکاری به سبک سلجوقیان بر روی آن انجام شده‌ است. قدیمی های دماوند، این برج را 'پا گنبذ' می نامیدند، زیرا بر روی تپه های کوه نیل و به صورت هشت ضلعی بنا شده است و آن را پا گنبذ شیخ شبلی و یا برج شبلی شهرت داده اند. نمای این بنا یاد آور شیوه رازی در معماری است. این برج در ابتدا ساده و بعدها هشت ضلعی ساخته شده و تزئینات روکاری آن انجام شده و اکنون دو پوشش دارد که در صورت از بین رفتن پوشش خارجی برج، پوشش اصلی شبلی باقی می ماند. بدنه برج، گره چینی و تزیینات آجری زیبایی دارد. نمای قسمت بالای سردر، شامل دو طاقچه افقی با زیر طاق مقرنس ‌کاری شده و یک فضای چهارگوش افقی در بالای آن است که احتمالا، محل قرارگیری کتیبه بوده است. بالای این قسمت صفحه مربع شکلی قرار دارد که با آجرچینی مرکب از چهار ستاره پر شده است. اتاق آرامگاه مدور و سردابه‌ های چهار گوش با طاق هلالی شکل، جلوه خاصی به این مکان بخشیده است. در گوشه های آن در هر ضلع ستون های نیم دایره ای زینتی دیده می شود که با آجر پخته ساخته شده و جنبه تزئینی دارند. گنبد آن هشت ترک است که با یک شکستگی با زاویه تند به طرف راس متمایل می شود. برج شبلی به سبک سردابه ساخته شده و چهارگوش است که با چندین پله از در ورودی برج به قسمت سردابه راه دارد.
گنبد داخلی به صورت کروی و عرقچین است که سطح زیرین آن به شیوه معماری خاص آجرکاری طرح جناغی متحد المرکز شده که یکی از شاهکارهای معماری آن زمان است. تزئینات برج با سبکی خاص و متفاوت از یکدیگر ساخته شده است و در مجموع ۳۰ قاب 'اسپر' در بنا به کار رفته که ۲۲ قاب تزئینات اسپر بنا را تشکیل می دهد و هشت قاب دیگر که در زیر گنبد به کار رفته همگی به صورت مستطیل شکل افقی ساده که در هر ضلع تکرار شده و بیانگر هنر بی نظیر معماری ایرانی است. زیبایی بکار رفته در قاب ها خیره کننده است و تزئینات هر شکل آن به واقع گویای هنر منحصر به فرد ایرانیان است، ضلع شمالی برج لوزی شکل و برجسته با آجرهای افقی و با مهرهای ضربدری طرح لوزی در لوزی ایجاد شده است. یکی دیگر از ویژگیهای ساخت این بنا وجود حفره های هوا گیر است که برای تخلیه هوا، در ساخت و ساز برج استفاده شده است. این بنای هشت ضلعی با طاق، گنبد و سرداب از آجر و آهک ساخته شده است و بناهایی مثل مسجد 'اردستان '، 'گنبد قابوس' و چند اثر دیگر در ایران نیز متعلق به این دوره است.
این برج را می توان با بناهای عصر سامانی در بخارا و آثار دوره آل بویه مقایسه کرد و قدمت آن را به پیش از قرن پنجم هجری نسبت داد. توضیح اینکه دکتر ورجاوند معتقد است که برج شبلی اثری از دوره آل ‌بویه است که در دوره سلجوقی مورد تعمیر واقع‌ شده و تزئینات به آن افزوده شده اند. زیرا هنر آجرکاری تزئینی این برج تأثیر گرفته از سبلک سامانی و آل‌ بویه را نشان میدهد که در آجر کاری مهارت بسزایی داشته‌ اند. شباهت بین برج شبلی و مقبره امیر اسماعیل سامانی از دوره سامانیان و نیز آثار دوره آل ‌بویه مثل مسجد جورجیر اصفهان این نظر مهم را که این برج اثری از دوره آل بویه است تقویت می ‌کند. چون نکاتی وجود دارد که انتساب این بنا را به دوره سلجوقی با شک و تردید همراه کرده است مثل مهره ‌های گچی بعضی از تزئینات که در برج شبلی مورداستفاده قرارگرفته است. تاریخ به‌کارگیری این نوع مهره‌ های گچی و تزئینات به قبل ازدوره سلجوقی بازمی ‌گردد. نمونه این مهره‌ های گچی در محل چهل دختران دامغان و در مسجد نایین و در مسجد جامع اردستان قرن چهارم هجری دیده می ‌شود و یا تزئینات لوزی پله ‌ای را می ‌توان در مسجد جورجه اصفهان از آل‌ بویه دید. قابل ‌توجه اینکه یک روایت محلی تاریخ بنای برج را متعلق به قرن سوم و چهارم هجری می ‌داند.