Previous Next

مسجد ملک زوزن خواف

شهر در خاک خفته زوزن که روزگاری زادگاه سياستمداران، وزرا، شاعران و فقها بوده، قرنهاست که بنایی باشکوه و منحصر به فرد را در خود جای داده است. مسجد ملک زوزن مربوط به سده هفتم هجری قمری است که در شهرستان خواف واقع شده و دارای آجر کاری و کاشیکاری های بسیار زیبا و نفیس است.

یکی از بناهای رفیع و تاریخی خواف که در بستر وسیع دشت زوزن با قامتی استوار قد برافراشته و سپر باد و باران قرار گرفته است مسجد- مدرسه ملک زوزن است. شهر تاریخی زوزن با مساحت تقریبی ۳۵ هکتار از قرون اولیه اسلام تا قبل از حمله مغولان شهری فعال و دارای اهمیت سیاسی و اجتماعی فراوان در خراسان محسوب می شد. ارگ تاریخی و مسجد ملک زوزن نمونه ای از دوران باشکوه این خطه از خراسان است. عظمت و شکوه مسجد زوزن نه در این دشت خشک، بلکه در سطح استان خراسان بی نظیر است. این بنا حدود ۱۲۰سال در تاریخ ایران درخشیده و بسیار رونق داشته است. مسجد ملک زوزن در۶۰ کیلومتری جنوب غربی خواف در زوزن واقع شده است. مسجد ملک زوزن تنها بنای آجری به جا مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این دیار است. این بنا دومین مسجد تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان است. تاریخ بنا در کتیبه آجری سمت چپ ایوان قبله مشهود است که تاریخ ربیع الاول سال ۶۱۵ هجری قمری در آن خوانده می شود. ریزه کاری های این بنا به علت یورش مغولان و مرگ قوام الدین ناتمام ماند تا اینکه درزلزله سال ۷۳۷ ه.ق ویران شد.
به عقیده آندره گدار فرانسوي اين مسجد از مساجد دو ايوانه بوده و به سبک خراساني ساخته شده است. آنچه از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی  و غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که بعنوان مسجد–مدرسه پایه گذاری شده و بدلیل حملات سپاه مغول در سال ۶۱۷ ه.ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است. نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزئینات آجرکاری با تلفیقی از کاشی فیروزه ای رنگ، مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزئینی است. نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزئینی ارزشمندی نظیر آجرکاری و تلفیق آن با کاشی هندسی و گیاهی است. در بالای محل محراب و در بخش پاطاق، تزئینات بسیار نفیس از کاشی فیروزه ای و لاجوردی با زمینه آجر وجود دارد. محراب دیگری نیز در جریان حفاری از زیر خاک خارج شده که احتمالاً مربوط به مسجد قبلی می باشد که در این محل وجود داشته است. این محراب در قرن ششم یا هفتم ساخته شده و پس از ویرانی مسجد و این محراب، مسجد جدیدی در دوره ایلخانان در این محل ساخته شده است. سفال هایی که در این مسجد به دست آمده دارای لعاب کاملاً ایلخانی و مشابه سفال ها و کاشی های سلطانیه می باشد. امروز از مسجد ملک زوزن جز دو ايوان از هم گسسته چيزي باقي نمانده، پايه هاي اصلي ايوان ها مربعي غول آسا است. ضخامت دو ایوان ۶ در۶ متر و فاصله آنها از همدیگر ۴۵ متر و ارتفاع  باقی مانده آن بیش از ۱۸ متر است که در طول تاریخ به علت جنگ های داخلی و بی توجهی دولتهای وقت و حوادث طبیعی دچارتخریب شده بطوریکه کتیبه های مسجد غیر از یک کتیبه غالبا ازبین رفته اند. قالب آجرهاي به کار رفته در این اثر تاریخی ۲۵ در ۳۵ سانتي متر است اما رگه هاي ديگري از آجر که براي شکل دادن به کتيبه ها و سايبان از آنها استفاده شده قالبي حدود نيم متر در نيم متر دارد. این بنای باشکوه منظره اي از بلندترين و عظيم ترين ايوانهای استان خراسان رضوي را به نمايش گذاشته است.
اين مسجد يکي از نادر بناهاي تاریخی ايران است که در تزئين نماي خارجي آن از کاشي هاي دو رنگ استفاده شده است. کاشي هاي لعابي لاجوردي و فيروزه اي رنگ حکایت از عظمت و قدمت این مسجد تاریخی دارد و تماشاي آن آدمی را به حيرت وا مي دارد. نوع معماری و ساخت مسجد ملک زوزن باعث شد که سه نظریه درباره این بنا مطرح شود: به عقیده آندره گدار این بنا مسجد بوده، وجود کتیبه هایی با آیات قرآنی که نمای ایوان غربی به آن مزین شده است (سوره مومنون) بر لزوم خضوع و خشوع مومنان هنگام نماز تاکید می نماید، این خود موید نظریه گدار است، همچنین گدار وجود محراب در ایوان غربی و اظهارات ساکنین محل را دلیل دیگری بر مسجد بودن بنا می داند. از سوی دیگر برخی محققان مثل بلر معتقد هستند که این بنا یک مدرسه است و دلیل اثبات نظریه خود را وجود کتیبه ای در ایوان غربی و مقایسه آن با متن کتیبه های چهار مدرسه در کشور سوریه می دانند، اما شهریار عدل  که تحقیقات زیادی را در این بنا انجام داده است هم نظریه بلر و هم نظریه گدار را قبول دارد. او معتقد است که زوزن شهری کم جمعیت اما مردمانی دانشمند و عالم داشته، بنابر این بنایی به این بزرگی نمی تواند فقط برای نماز و مراسم مذهبی کاربرد داشته باشد. یعنی در عین حال که مکان عبادت بوده ، مکان فراگیری علم و دانش نیز بوده است. از اینرو معتقد است که بنای مذکور احتمالا مسجد- مدرسه بوده است. همچنین محقق هنرهای اسلامی از کشور ایتالیا آجرکاری مسجد ملک زوزن خواف را زیباترین آجرکاری جهان میداند و معتقد است که بقایای به جای مانده از کتیبه های آجری موجود در این مسجد و همچنین محراب زیبایی که در مجاورت مسجد ملک قرار دارد از زیباترین آثار دوره سلجوقیان است.