Previous Next

آسیاب های آبی دزفول

شهر دزفول در شمال خوزستان حدود ۲۵۰ هکتار بافت قدیم دارد. بافت تاریخی دزفول در برگیرنده بناهای ارزشمند آجری با معماری زیبا و منحصر به فرد است. آسیاب های تاریخی دزفول بخش مهمی از سازه های آبی این شهر هستند که در سه قسمت رودخانه دز واقع شده اند.

نخستین آسیاب آبی دزفول همزمان با ساخت پل باستانی دزفول یک هزار و ۷۰۰ سال پیش در دوران ساسانی و با توجه به نیاز مردم در بستر رودخانه دز ساخته شد. بسیاری از این آسیاب ها تا اوایل دوره پهلوی دوم فعال بوده و نیاز مردم برای تامین آرد را برطرف می کرد اما با ساخت کارخانه آرد این آسیاب ها جایگاه اولیه خود را از دست دادند. آن‌چه امروز به عنوان آسیاب‌های آبی شناخته می‌شود، مجموعه‌ای است از سازه‌ های آبی که در گذشته به عنوان بند و آسیاب استفاده می‌ شده است. این مجموعه در ارتباط با جریان دایمی رود دز و با توجه به بررسی‌ هایی که بر نمونه‌ هایی از مصالح این آسیاب‌ ها انجام شده همزمان با شکل‌ گیری هسته ساسانی شهر در بستر رودخانه ساخته شده‌ اند و در دوره‌ های بعدی توسعه شهر، به فراخور نیاز ساکنین جدید، توسعه یافته‌ اند. پیشینه تاریخی آسیاب‌ های آبی در ارتباط با سازه پل قدیم دزفول بوده که به دوره ساسانیان بر می‌ گردد اما عمده آثار موجود از آسیاب‌ ها که در سه بخش از رودخانه موجود می‌باشند به دوره‌ های تاریخی صفویه و قاجاریه بر می‌ گردد. این سازه‌ ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه‌ ای، آجر و با ملات ساروج ساخته شده‌ اند . شكل معماری آسیاب‌ ها برگرفته از سبک معماری بومی این شهرستان بوده و به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مرتبط می‌ باشند. پایه اين آسياب‌ ها از ملات گچ، خاکستر و آجرها در سه ردیف ساخته شده‌ اند که تکرار شده و در قسمت‌ هایی از سنگ ساخته می‌ شود. دیوارها نیز از آجر و سنگ قلوه رودخانه و ملات ساروج که نوعی آهک‌ بندی بوده پوشیده شده است. نحوه کنار هم قرارگیری آسیاب‌ ها به شکلی است که در گذشته حالت سد مانند داشته تا آب را به جای مورد نظر هدایت کنند. این سیستمْ سیستم پیشرفته ساسانی بوده است كه قسمت اول رودخانه راقطع می‌ کند. این سازه‌ ها پل بند یا دَمبِرِج نام دارند که علاوه بر ارتباط قسمت غرب و شرق رودخانه در زمان مورد نیاز سطح رودخانه را برای اموری نظیر آب‌ رسانی و یا تامين آب کشاورزی بالا یا پایین دست كاربرد دارد. ارتفاع درون اتاقک این آسیاب‌ ها تا کف رودخانه حدود چهار متر می‌باشد و حالت تقارن دارند.
رومن گریشمن در کتاب هنر انسان این سیستم را قدیمی‌ ترین سیستم‌ های آبیاری جهان در دوره باستان معرفی کرده و قدمت آن را در حدود 1400 تا 1500 سال عنوان می‌ کند که پژوهش‌ های جدید این قدمت را تایید مي‌ کنند. همچنين در وسط رودخانه بر یکی از دهانه‌ ها آثار طاق عظیمی است که شبیه ایوان‌ های ساسانی بوده و با توجه به علاقه شاهان ساسانی می‌ توان آن را باقیمانده جایگاه سردار و یا محتشمی در گذشته در نظر گرفت. این سازه‌ ها پل‌ بند عظیمی هستند که بعدها با تغییراتی در قسمت‌ های آن به آسیاب تبدیل شد. با توجه به طول زمان تغییراتی توسط سیلاب‌ ها و عوامل انسانی رخ داده در آنها آخرین تغییرات را می‌ توان در زمان صفویه با تکامل سیر تولید آجر و تغییر در ابعاد آن به اندازه 18.5 در 18.5 در 3.5 سانتی متر برشمرد. درون آسیاب‌ ها سنگ 2 تکه قسمت پایین ثابت بوده و بر اثر نیروی آب رودخانه چرخ بالایی به چرخش در آورده می‌ شده است. در هر آسیاب پنج نفر کارگر داشته که مسئوليت‌ هاي مختلفي شامل مسئول گندم آوردن با قاطر، مسئول آوردن گندم‌ ها تا سنگ آسیاب، مسئول سنگ آسیاب و مسئول جمع‌ آوری آرد داشته‌ اند. همچنين یک نفر در شب‌ ها مسؤول آسیاب بوده است. در گذشته در فصولی که میزان حجم آب رودخانه کم می‌ شد برای بالا آمدن سطح آب و نيز انحراف آب به سمت آسیاب‌ ها از سبدهای حصیری که درون آنها را از سنگ پر می‌ كردند و روی هم قرار می‌ گرفته استفاده می‌ شده است که در مجموع تشکیل یک بند انحرافی را می‌ دادند و در اصطلاح محلی به آن چوسَله گفته می‌ شد. آسیاب‌ ها با نمای کشتی مانند ساخته شده‌اند ، این نوع معماری برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است. اين آسیاب‌ ها دارای مالکیت خصوصی بوده که به آسیابان به اصطلاح محلی لُوینه مي‌ گفتند. تعداد آسیاب‌ ها در دوره‌ صفویه حدود 50 تا 60 عدد بود که بخشی از آنها در اثر سیلاب‌ های فصلی تخریب شدند. آسیابهای آبی دزفول در بخش‌ های مختلف رودخانه دز قرار دارند. بخشی از آنها به فاصله حدود 800 متر از سد تنظیمی دزفول و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز، بخشي در زیر پل جدید (دوم) دزفول و بخشی ديگر نیز در کنار پل قدیم اين شهرستان ساخته شده‌ اند.