Previous Next

شهر پیشه وران شوش

شهر صنعتگران که عموماً بقایای آثار دوره اسلام و قبل از آن در این قسمت کشف شده است یکی از مناطق تاریخی شوش است. این تپه در کنار سایر تپه های باستانی ماقبل تاریخ شوش در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۹۸۲ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

طی کاوش های باستان‌ شناسان فرانسوي در محوطه باستانی شهر صنعتگران شوش، بقايايی از آثار دوره اسلامی از جمله مسجد، خانقاه (دبير يا مدرسه) و كوره‌ های سفال ‌گری و آجرپزی به دست آمده است. در دوره ای که مسلمانان وارد شهر شوش ‌شدند به غیر از این قسمت، مابقی محوطه از جمله آكروپل، آپادانا و شهرشاهي مسکونی بود. دلیل غیر مسکونی بودن شهر صنعتگران کاربری آن به عنوان گورستان بوده است. به این ترتیب این مکان که به صورت سكويی مسطح بود، بهترين مکان براي ساخت مسجد بوده است. مساجد اولیه بناهایی بسیار ساده بودند که در محوطه ‌ای مربع و مستطیل شکل و رو به قبله، با دیوارهای خشتی ساخته می شدند. در ایران از مساجد و بناهای اولیه اسلام نمونه ‌های زیادی بر جا نمانده، ولی طبق تحقیقات باستان ‌شناسی و تاریخی، مسجد شوش از قدیمی ‌ترین نمونه ‌های مساجد ایران در دوران اولیه اسلام به ‌شمار می رود. اطلاع دقیقی از تاریخ ساخت این مسجد در دست نیست. طبق نظر رومن گيرشمن، باستان ‌شناس فرانسوی، این مسجد پيش از سال هفتصد ميلادي احداث و تا قرن سيزدهم ميلادي مورد استفاده قرار گرفته است. گیرشمن به کمک‏ سکه‏ هایی که در محل مسجد به دست آورد، تاریخ‏ احداث آن را تخمین زد؛ او بهترین مدرک‏ برای تاریخگذاری این مسجد را یکی از قدیم‏ ترین‏ سکه ‏هایی دانسته که در دوران اسلامی، به تقلید از سبک‏ سکه‏ های بیزانس ضرب شده است. وجود این سکه در این مسجد، باعث شد تا وی ساختمان‏ مسجد را قدیمی‏ ترین بنای مذهبی اسلامی در ایران‏ بداند و بنای آن را به اواخر قرن اول‏ هجری نسبت ‏دهد و پایان عمر این مسجد را قرن هفتم هجری بداند. گروه دیگری‏ از محققان‏ بر خلاف نظر گیرشمن، پایان عمر مسجد شوش را قرن پنجم هجری می ‏دانند. آخرين كاوش‌ هاي باستان ‌شناسي در اين مسجد پس از گيرشمن طي سال ‌های 1976-1978 توسط مونيك كروران و اكسل روژول صورت گرفته است. مونيك كروران توانست يك مسجد قديمی ‌تر با مقياس و اندازه‌ های كوچکتر را شناسائی کند. او معتقد است گیرشمن همین مسجد را کشف کرده بود. گویا مسجد اوليه جوابگوي نياز‌هاي زمان نبوده و مسلمانان آنرا خراب کرده و بر روي آن مسجدی بزر‌گتر و وسيع‌ تر بنا کرده‌ اند. هر دو مسجد داراي نقشه ‌اي تقريبا يكسان هستند، يعني يك حياط مركزی كه از چهار طرف داراي شبستان و رواق ‌هاي ستون ‌دار است.
در بخشی از محوطه باستانی شهر صنعتگران شوش بقایای آثار مربوط به اوایل اسلام وجود دارد. بقایای‏ مسجد بزرگ و قدیم شوش نیز در این منطقه کشف‏ شده است به نحوی که بقایای دیوارهای آن بوضوح نمایان است. به نظر باستان شناسان این مسجد دو لایه داشته و آنها برای مسجد شوش دو دوره ساخت قائل هستند؛ ساخت مسجد اولیه را تقریبا اواسط قرن اول هجری‏ می‏ دانند و معتقدند بعد از ویرانی مسجد اولیه در آغاز قرن دوم هجری، مسجد قدیمی را با آجر بازسازی و بزرگتر کرده ‏اند. در بنای مرحله دوم ضمن اضافه كردن وسعت شبستان تقريبا در گوشه شمال شرقي مناره‌ اي نيز اضافه شده است. بناي مسجد اوليه از خشت و‌ آجرهاي بزرگي است كه به روش ساساني پخته شده ‌اند. مسجد جديد از آجر ساخته شده كه ستون‌ های مزين و تزيينات گچبري نوشتاري و گياهی برای تزئین آن به کار رفته است. در کل، مسجد شوش ۵۵٫۶۵ متر طول و ۴۵٫۲۵ متر عرض داشت و دیوارهای آن از خشت خام بوده و فقط پی ریزی آن از آجرهای ۷*۳۰*۳۰ سانتیمتر ساخته شده بود. از طرف خارج دیوار این مسجد، به فاصله‌ های ۷٫۶۰ متر جرزهایی از خشت خام قرار داده شده بود تا استحکام بیشتری به دیوار بدهد. ورودی با چهار پله از دیوار شمالی بود که ۱٫۴۰ متر از کف صحن مسجد پائین تر بود. به مرور زمان با بالا آمدن خاک، در قرن هفتم که در این زمان مسجد شوش کاملاً متروکه شده بود، برای ورود به آن از طرف کوچه پله ‌ای وجود نداشت. ورودی مسجد شوش روی محور بنا نیست و کمی در طرف راست آن قرار گرفته‌ است. قسمت شمال غرب مسجد رو به مکه بود و تالاری با ۴ ردیف از ۹ ستون آجری برپا کرده بودند. در سه طرف دیگر مسجد یک رواق با دو ردیف ستون وجود داشت. مجموع ستون ‌های این مسجد به ۷۴ ستون می رسید و در بالای آن طاق‌ ها و گنبدها قرار گرفته بودند. درباره ارتفاع ستون‌ ها اطلاعات دقیقی در دست نیست چون آجرهای ستون ‌ها برای مصارف ساختمان‌ های جدید بکار رفته بود. قوس ‌هایی که در بالای این ستون‌ ها قرار گرفته بود با گچبری تزئین شده و کتیبه ‌هایی از سوره قرآن به خط کوفی در آن وجود داشت. سه نوع کتیبه دیگر در ضلع شرقی بدست آمده‌ است. این مسجد فقط یک مناره داشته که در گوشه شرقی برپا شده بود و امروز فقط پایه آن باقی مانده ‌است. نمای مسجد ستون ‌هایی چهارگوش داشته و راهرویی نیز در این قسمت نمایان است. در گوشه شرقی حیاط بقایای ساخته‌ ای شبیه بقعه با طرحی مربع یافت شده که احتمالاً بر چاه آبی سایه می افکنده است. تقسیم دیوار احاطه ‌کننده با برج‌ های گوشه ‌ای و میانی، به نظر میرسد که مربوط به  معماری منطقه، یعنی معماری بناهای مقدس بین النهرین است. مسجد شوش به دلايل نامعلومي در قرون ميانی اسلامي به طور كلي تخريب شده و امروزه به جز بقايايی از پايه ستون‌ های آجری و قسمت ‌هايی از ديوارهائی كه توسط باستان ‌شناسان کشف شده چيز ديگری از آن بر جای نمانده است.